Emoconische Rituelen

Een ritueel is om te beginnen ‘een geheel’. Het moet samenhangen en kloppen, stéék houden. Het is geen willekeurig patchwork van onderdeeltjes, mensen moeten begrijpen waarom ze bepaalde dingen doen of bijwonen. Handelingen zijn niet zomaar inwisselbaar en zelfs binnen eenzelfde ritueel niet zomaar verwisselbaar. Over welke handelingen hebben we het? Van dansen, zingen of kaarsjes aansteken tot offers brengen of jezelf pijnigen. Zelfs spreken is een soort handelen, ‘performatieve taal’ heet dat.
Rituelen geven structuur, én ze zijn een kanaal: je kan er emoties en gedachten in kwijt, je kan je liefde of je gemis vormgeven, je kan iets dat er niet is aanwezig maken, zelfs aanspreekbaar en hanteerbaar, je kan dingen die niet in gewone taal te vatten zijn toch naar buiten brengen.
Maar, belangrijk: de handelingen zijn gestileerd. Je kan ze niet zomaar uitvoeren, ze hebben een bepaalde vorm of stijl nodig. Soms is die vorm door een bepaalde traditie voorgeschreven, soms is het de context en persoonlijke betekenisgeving die grenzen afbakent, maar hoe dan ook kan het niet ‘eender hoe’. Ook het omkaderende is van belang. De kledij bijvoorbeeld, of net niet, of bepaalde ceremoniële voorwerpen, of de plaats waar iets gebeurt. Er is zelfs wisselwerking mogelijk: vorm, plaats en dergelijke kunnen de inhoud van een ritueel niet alleen ondersteunen maar tevens beïnvloeden. Voor de emoconie is dat zeker al de open, vrije natuur. Stileren slaat niettemin op meer dan stijl alleen. Het gaat ook om vereenvoudigen en ‘ontletterlijken’, zeg maar, condenseren van betekenis. Wat ons bij symboliek brengt. Met je handelingen doe je allerlei andere dingen dan diegene die je doet. Met je woorden zeg je allerlei andere dingen die je niet letterlijk zegt, misschien zelfs niet eens zou kunnen zeggen. Je verbeeldt iets. Naast structuur zijn rituelen een kanaal. Je kan er je emoties en gedachten niet alleen door ordenen, je kan ze er ook in kwijt. Door rituelen kan je uiting geven aan je wensen, dromen, verlangens. Je kan je liefde vormgeven of je gemis. Je kan iets dat er niet is, aanwezig maken. Misschien zelfs aanspreekbaar en hanteerbaar. Je kan dingen die niet in gewone taal te vatten zijn, toch naar buiten brengen en er iets mee doen.
Filosoof Herman De Dijn spreekt van ‘instrumentalisering’, ‘therapeutisering’ en ‘sentimentalisering’. Typisch voor onze postmoderne tijd zou zijn dat we rituelen gaan uitknippen uit de omkaderende verhalen en gebruiken voor ons persoonlijk welzijn.
Over het verbindende aspect van rituelen bestaan heel interessante theorieën. We merken een toename van spiritualiteit en rituelen op het moment dat mensen mekaar meer nodig hebben. Er zijn manieren nodig om banden te smeden.. Bepaalde handelingen moeten een gevoel van samenhorigheid, een gedeeld waardenkader scheppen en versterken.
Rituelen zijn bronnen van betekenisgeving. Volgens theoloog Peter Nissen slaan rituelen een gat in de tijd. Alles komt even op pauze te staan en er ontstaat ruimte. Dat vacuüm vullen we met betekenis. We bedenken wat we willen uitdrukken. Er is een graad van vernieuwing, een nieuwe manier van omgaan met rituele elementen. Daarbij horen reflectie en bewustzijn.
Als rituele wezens moeten we ons verhouden tot de mysteries en wonderen van het leven, daar valt niet aan te ontkomen. Hoe wetenschappelijk, rationeel of… emoconisch we ook geworden zijn, zingeving is nog steeds cruciaal in ons bestaan.
Elk ritueel heeft zijn boodschap. Dat heeft in essentie niets met geloof te maken, maar religie is er toch belangrijk bij. Wat je levensvisie ook is, niemand ontsnapt aan de nood om een zekere samenhang en logica in het leven en de wereld te ervaren.
De nood aan rituelen is niet bij iedereen even sterk, maar de zoektocht naar betekenisvolle antwoorden en transformerende handelingen bij levensvragen en crisismomenten is universeel menselijk, en zo heeft elk ritueel zijn boodschap en betekenis.